Nasz patron

Podstawowe informacje o patronie naszej Szkoły, przygotowane przez p. Krzysztofa Porębskiego

 

1. Oskar Kolberg (1814 – 1890) – wybitny etnograf, folklorysta, kompozytor – jego życie i twórczość.

 

1.1. Pochodzenie, rodzina.

Henryk Oskar Kolberg urodził się na Ziemi Radomskiej 22 lutego 1814 r.
w Przysusze pod Opocznem (obecnie miasto powiatowe w województwie mazowieckim). Jego ojciec – Juliusz Kolberg (1776-1831) – urodzony
w niemieckiej rodzinie radcy sądowego, był absolwentem Akademii Budownictwa w Berlinie i pracował w Generalnej Dyrekcji Budownictwa
w Berlinie jako inżynier topograf przy pomiarze Prus Południowych.
W 1806 r., po klęsce Prus w wojnie napoleońskiej, Juliusz Kolberg podjął pracę
w Warszawie (w tworzącym się Księstwie Warszawskim) jako inspektor cła przy komorze celnej na Solcu.

W 1806 r. ożenił się z Karoliną Mercoeur (1788-1872), pochodzącą
z arystokratycznej rodziny pruskiej ze strony matki i spolszczonej rodziny emigrantów francuskich ze strony ojca. Jak pisał później Oskar – matka czuła się
i była w całym tego słowa znaczeniu Polką¹. Była kobietą inteligentną, starannie wykształconą, uzdolnioną muzycznie, zjednującą sobie przymiotami serca
i umysłu miłość najbliższych i przychylność licznych przyjaciół.

Ojciec Oskara, poza działalnością naukową, pedagogiczną i administracyjną związaną z profesją kartografa i geodety, wykazywał zainteresowania literackie. Tłumaczył literaturę polską na język niemiecki i sam pisał w języku niemieckim okolicznościowe pieśni na uroczystości rodzinne i religijne. W rodzinie Juliusza i Karoliny Kolbergów, choć cudzoziemskiego pochodzenia, obowiązywał język polski; dzieci konsekwentnie wdrażane były do mówienia i myślenia po polsku, w duchu patriotyzmu.

Karolina i Juliusz Kolbergowie mieli sześcioro dzieci: córkę i pięciu synów,
z których tylko trzech dożyło wieku dojrzałego: Wilhelm (1807 – 1877),
Oskar (1814 -1890) i Antoni (1815 – 1882)².

Wszyscy trzej synowie państwa Kolbergów zapisali się bardzo dobrze – tak jak ich ojciec – w dziejach polskiej kultury, choć zasługi Oskara przyćmiły pamięć o jego braciach.

 

1.2. Dzieciństwo, młodość.

W 1810 r. Juliusz Kolberg, mimo otrzymania patentu na geometrę
w Warszawie, podjął decyzję o przyjęciu posady zarządcy zakładów przemysłowych (huta żelaza) w Opoczyńskiem (zlokalizowanych w miasteczku Przysucha i wsi Machory w parafii Żarnów), dzierżawionych przez Samuela Frenkla – warszawskiego przemysłowca i finansistę – od Ignacego Dembińskiego herbu Rawicz, właściciela dóbr przysuskich (zadecydowały: niepewna sytuacja polityczna w Warszawie, względy finansowe i możliwość spokojniejszego życia na prowincji)³.

Oskar Kolberg urodził się i spędził w Przysusze pięć pierwszych lat życia
– wielokrotnie później podkreślał fakt przyjścia na świat „pod opoczyńskim niebem”, akcentował przynależność do narodu polskiego, narodu, którego los
i przyszłość nigdy nie były mu obojętne, dawał wyraz swojego przywiązania do języka i kultury polskiej.

Pięcioletni pobyt na prowincji, wczesne zetknięcie się z twórczością ludu
i odczucie jej piękna utrwalane w pamięci Oskara za sprawą opiekunki małych Kolbergów, mamki Zuźki Wawrzek, chłopki spod Sandomierza, były m.in. źródłem jego późniejszych zainteresowań ludoznawczych⁴.

W 1819 r. ojciec Oskara otrzymał nominację na stanowisko profesora Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie powierzono mu utworzenie i prowadzenie katedry miernictwa i niwelacji z topograficznym rysunkiem. Rodzina Kolbergów zamieszkała w Warszawie, zostawiając na cmentarzu w Przysusze grób babki Oskara (ze strony matki) i siostry Julii (1810 – 1817).

Nie jest znane pierwsze warszawskie mieszkanie Kolbergów; dopiero
w 1820 r. zamieszkali na terenie Uniwersytetu Warszawskiego, w oficynie Pałacu Kazimierzowskiego, sąsiadując z Kazimierzem Brodzińskim
– profesorem literatury i poetą, z Mikołajem Chopinem – wykładowcą języka francuskiego oraz Samuelem Bogumiłem Linde prowadzącym renomowane Liceum Warszawskie.

Razem z rodziną Kolbergów przyjechała z Przysuchy do Warszawy Zuźka Wawrzek, która piosenkami z opoczyńskiego kołysała do snu dzieci Kolbergów,
a które to piosenki kilka lat później rozbrzmiewały w mieszkaniu Fryderyka Chopina. Piosenki te zapewniły pierwszy kontakt Fryderyka i Oskara
z folklorem⁵.

W takiej rodzinie, w takiej atmosferze, w intelektualnym i artystycznym środowisku, w kręgu zaprzyjaźnionych rodzin profesorskich spędził dzieciństwo
i młodość Oskar Kolberg – jeden z najwybitniejszych polskich naukowców.

 

1.3. Nauka, fascynacja muzyką, praca zarobkowa.

W latach 1823 – 1830 Oskar uczył się w Liceum Warszawskim, a ponieważ objawiał zdolności muzyczne, równolegle rozpoczął naukę gry na fortepianie.
W 1829 r. odbył z rodzicami podróż za granicę, do Czech, a wspomnienia z tego wyjazdu pielęgnował w pamięci jako jedne z najpiękniejszych w życiu. Po klęsce Powstania Listopadowego władze carskie spowodowały zamknięcie Liceum Warszawskiego, co było przejawem represji wobec postępowego
i patriotycznego środowiska inteligencji warszawskiej wspierającego uczestników powstania. Przerwało to edukację szkolną Oskara, który jako szesnastoletni chłopak, za protekcją ojca, podjął pracę zarobkową w banku Samuela Frenkla i przebywał tam do 1833 roku.

 

Rok 1830 i lata następne obfitowały w gorzkie doświadczenia życiowe młodego Oskara: wyjazd z kraju Chopina, klęska Powstania Listopadowego, zamknięcie liceum, przedwczesna śmierć ojca 5 września 1831r ⁶. Studiów muzycznych jednak nie przerwał, kontynuował je w latach 1830-1832 pod kierunkiem Józefa Elsnera – nauczyciela Chopina, a następnie od 1832 r. do 1834 r. u Ignacego Dobrzyńskiego – kolegi Chopina, poszerzając je o naukę kompozycji.

Przebieg edukacji muzycznej Kolberga, a także jego późniejsza działalność muzyczna oraz twórczość kompozytorska, świadczą niewątpliwie o tym, że młody Oskar był zafascynowany Chopinem; jako sąsiad już w dzieciństwie słuchał i obserwował grę geniusza, później podziwiał go jako pianistę
i kompozytora, śledził jego styl i sposób odtwarzania muzyki i tym chętniej intensywnie pracował nad rozwojem swojego talentu. Nie był jedynym naśladowcą Chopina – pod wpływem wielkiego kompozytora przetwarzanie
i wykorzystywanie ludowych motywów stało się modne, znalazło wielu zwolenników – ten okres w literaturze nazwany romantyzmem cechowało właśnie zainteresowanie ludowością.

W 1835 r. Oskar Kolberg wyjechał do Berlina, gdzie mógł uzupełnić swoje wykształcenie w Akademii Handlowej, studiując jednocześnie kompozycję
i teorię muzyki u niemieckich pedagogów. Jako wykształcony muzyk mógł utrzymywać się z udzielania lekcji muzyki w prywatnych domach. W 1836 r. zatrudniony został u Karoliny de Kreutz w Mitawie (Łotwa), gdzie wytrwał rok. Podróżował do Homla, Mińska, Rygi, Wilna, a po powrocie do Warszawy uczył muzyki oraz komponował, koncertował i pisał recenzje. W trudnym okresie popowstaniowym nie było łatwo utrzymać się z udzielania prywatnych lekcji,
a jednak Kolberg znalazł grupę uczniów zainteresowanych fortepianem
i wykonywał to zajęcie do 1844 r., gdy zakończył pracę pedagogiczną mimo złożonego egzaminu na prywatnego nauczyciela muzyki.

W omawianym okresie prowadził aktywne życie artystyczne, włączając
się w krąg romantycznych entuzjastów twórczości ludowej.

1.4. Działalność twórcza.

Zajmowanie się pracą pedagogiczną nie satysfakcjonowało Oskara Kolberga i nie wypełniało mu całkowicie czasu. Pragnął komponować, co robił już wcześniej, podczas studiowania w Berlinie, kiedy stworzył wiele pieśni
i tańców. Praca kompozytorska, poza tym, że była jego pasją, stawiała go wyżej
w warszawskim artystycznym świecie niż praca nauczyciela muzyki. Jako twórca bardziej zbliżył się do środowiska literatów, malarzy, w których gronie wyprawiał się poza Warszawę, by rozkoszować się naturą, urokami wsi i zbierać zabytki twórczości ludu.

Pierwsze wycieczki odbyte w 1839 r. w okolice Wilanowa przyniosły mu interesujące materiały: teksty pieśni i melodie ludowe, co zachęciło go do dalszych poszukiwań.

W dotychczas wydawanych przez zbieraczy-najczęściej nie muzyków
– pieśniach ludowych brak było zapisu nutowego i innych informacji ważnych
z punktu widzenia etnografa. Notowanie melodii wymagało profesjonalnego przygotowania, znakomitego słuchu i większej cierpliwości niż zapisywanie tekstu. Poza tym drukowanie nut było kosztowne, dlatego rzadko pojawiało się
w publikacjach folklorystycznych.

Oskar Kolberg – muzyk z wykształcenia i zawodu – wiedział, że tekst i melodia tworzą integralną całość, że dopiero razem są pieśnią. Świadczą o tym jego słowa: częstokroć pieśń, sama przez się licha, dla melodii jedynie przetrwała
i upowszechniła się wszędzie. Melodia jest duszą pieśni, w niej poznasz myśl
i serce jak w zwierciadle, ona znamionuje ducha każdego pokolenia ⁷.

Badania folkloru w terenie nie były łatwe. Na podróżowanie po kraju
w okresie zaborów trzeba było mieć paszport, który należało potwierdzać
w każdej wsi, trzeba było też meldować się żandarmom. W 1841 r. Kolberg wraz z Józefem Konopką (przyjacielem, właścicielem Modlnicy Wielkiej
w Krakowskiem, zbieraczem pieśni ludowych), podczas badań w okolicy Czerska zostali przez niepiśmiennych chłopów – nie rozumiejących ich dokumentów) zatrzymani, związani i przekazani żandarmom (chłopi spodziewali się nagrody za schwytanie nielegalnych emisariuszy, zgodnie
z zaleceniami i obietnicami władz carskich). Po tym wydarzeniu Kolberg
w większości organizował swoje badania w oparciu o gościnę we dworach zaprzyjaźnionych z nim lub z jego towarzyszami rodzin ziemiańskich.

W 1845 r. Oskar Kolberg uległ namowom brata Wilhelma i ponownie podjął pracę zarobkową jako urzędnik, najpierw w Zarządzie Drogi Żelaznej Warszawsko – Wiedeńskiej (gdzie pracował Wilhelm), a następnie w Zarządzie Dyrekcji Dróg i Mostów, co zajęło mu 16 lat. Nie zrezygnował jednak
z badania folkloru ani z twórczości muzycznej. Komponował utwory fortepianowe (mazury, obertasy, kujawiaki), pieśni do słów współczesnych poetów, a także muzykę do obrazków scenicznych. Na przykład jego „Król pasterzy” – do libretta Teofila Lenartowicza – doczekał się premiery w 1853 r.,
a w 1859 r. wystawiany był z powodzeniem w warszawskim Teatrze Wielkim⁸.

W ciągu dwudziestu lat badaniami etnograficznymi objął wiele regionów Polski stając się cenionym wydawcą pieśni i autorytetem w zakresie muzyki ludowej. Zgromadził dużą ilość zapisów, wydał drukiem ponad pięćset pieśni
– wszystkie wraz z opracowanym przez siebie akompaniamentem fortepianowym. W miarę prowadzonych badań coraz lepiej rozumiał polski folklor. Zauważył ścisły związek wielu pieśni z obrzędami i zwyczajami, odróżnił warianty melodii i tekstów, dostrzegł różnicę w zasięgu pewnych wątków. Zmieniło to jego plany badawcze i wydawnicze. Postanowił publikować zbiory pieśni polskich, gdzie każdy tom miał być poświęcony wybranemu gatunkowi, a poszczególne wątki zaprezentowane byłyby
w licznych wariantach zapisanych w różnych okolicach kraju.

W 1857 r. ukazał się pierwszy z zaplanowanych monograficznych zbiorów pt. „Pieśni ludu polskiego”, którego druk sam sfinansował. Zawierał on:
w części pierwszej – 41 ballad w 444 wariantach z różnych regionów Polski,
a w części drugiej – 466 melodii tanecznych z przyśpiewkami⁹. Następnych tomów, chociaż przygotowanych, Kolberg już nie wydał, ponieważ nie miał na to pieniędzy. Odtąd do końca życia towarzyszyła mu troska o środki finansowe na badania terenowe i o druk opracowanych materiałów.

W 1861 r. Kolberg zrezygnował ze stałej posady i postanowił utrzymywać się z dochodów za recenzje w czasopismach. Pisał rozprawy i artykuły naukowe, m.in. w „Encyklopedii powszechnej” Samuela Orgelbranda, dla której opracował ponad 1000 haseł z zakresu teorii i historii muzyki oraz biografie polskich i obcych kompozytorów i wykonawców.

Zmiana sposobu zarobkowania dała Kolbergowi większą swobodę
w prowadzeniu badań terenowych, których zasięg geograficzny mógł teraz poszerzyć by realizować swój główny cel: zebranie materiałów dotyczących wszystkich dziedzin kultury ludowej na terenie Królestwa Polskiego
i stworzenie podstaw nowej gałęzi nauki – etnografii. Realizację tego zamierzenia rozpoczął w 1865 r. drukując serię wydawniczą „Lud, jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka, tańce.” Jako pierwsze drukiem ukazało się „Sandomierskie”,
a w latach 1867 – 1869 dwa tomy „Kujaw”. Kolberg przeznaczył na to własne środki, a nawet zadłużył się. Apelował do wielu towarzystw naukowych, instytucji i osób prywatnych o dotacje na badania i druk.

W 1871 r. Kolberg opuścił Warszawę, gdyż od Krakowskiego Towarzystwa Naukowego otrzymał subwencję na wydanie monografii okolic Krakowa. Zamieszkał w podkrakowskich posiadłościach rodziny Konopków; najpierw
w Mogilanach u Józefa Konopki, swego wieloletniego przyjaciela, towarzysza pierwszych wędrówek po kraju, a następnie u jego brata, Juliana Konopki
w Modlnicy, gdzie spędził 13 lat w atmosferze życzliwości i zrozumienia, zyskując konkretną pomoc dla swojej pracy.

W Krakowie pozyskał współpracowników, nawiązał kontakty ze środowiskiem naukowym i literackim, a w latach 1871 – 1875 opublikował cztery tomy „Krakowskiego” – modelową monografię etnograficzną dla następnych regionów.

Pomoc finansową na drukowanie następnych tomów „Ludu” obiecała Akademia Umiejętności działająca w Krakowie, która powołała Kolberga na członka – korespondenta, a następnie w 1874 r. – na przewodniczącego sekcji
etnograficznej Komisji Antropologicznej. Kolberg był również współredaktorem wydawanego przez tę komisję rocznika „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej”, posiadającego obszerny dział etnograficzny¹⁰.

Nastąpił wówczas okres pewnej stabilizacji w życiu Oskara Kolberga: latem

i jesienią przeprowadzał badania w terenie, a w zimie i na wiosnę-przebywając w Modlnicy – porządkował swoje materiały. Miał mnóstwo rozmaitych zajęć: uczył córki państwa Konopków gry na fortepianie, jeździł do Krakowa, by przeprowadzać kwerendy w tamtejszych bibliotekach, pracował w Akademii, doglądał pracy w drukarni, spotykał się z przyjaciółmi, przygotowywał publikacje. W tym okresie badaniami objął wszystkie regiony leżące na terenie zaboru austriackiego oraz znaczną część zaboru rosyjskiego. Nie mógł tylko odwiedzić Warszawy, ponieważ nie przedłużył w odpowiednim czasie paszportu rosyjskiego i stał się dobrowolnym emigrantem. Również na pogrzeb brata Wilhelma w 1877 r. nie mógł pojechać. Warszawy nie zobaczył już nigdy, choć bardzo za nią tęsknił, a z rodziną spotkał się kilka razy w Modlnicy
i w Krakowie¹¹.

W 1878 r. Kolberg odbył swoją ostatnią podróż zagraniczną. Pojechał do Paryża, gdzie na światowej wystawie w pawilonie austriackim zaprezentował swoje wydawnictwa i kolekcję ikonograficzną polskich strojów ludowych, za którą otrzymał złoty medal ¹².

Kolejne tomy „Ludu” ukazywały się systematycznie: w latach 1875-1882
– siedem z „W. Księstwa Poznańskiego”, w latach 1883-1884 – dwa tomy „Lubelskiego”, w latach 1885-1886 – dwa tomy „Kieleckiego”, w latach 1887
-1888 – dwa tomy „Radomskiego”, w roku 1889 „Łęczyckie”, a w 1890 r. „Kaliskie”. Dzięki pomocy finansowej warszawskich przyjaciół wydał nadto dwa tomy „Pokucia”, a pięć z „Mazowsza” opublikował sponsorowany przez instytucję prywatną – Kasę Pomocy Naukowej działającą w Warszawie
i kierowaną m.in. przez Tytusa Chałubińskiego¹³.

W 1872 r. wstrząsnęła nim wiadomość o śmierci ukochanej matki,
w pogrzebie której nie mógł wziąć udziału¹⁴.

Oskar Kolberg mimo zapracowania, często myślał o swojej rodzinie, bardzo za wszystkimi tęsknił, a z upływem czasu rozłąkę z najbliższymi odczuwał coraz dotkliwiej. Po śmierci młodszego brata Antoniego w 1882 r., poczucie osamotnienia, przeróżne dolegliwości oraz ograniczenia związane z podeszłym wiekiem stawały się coraz trudniejsze do zniesienia. Nakładała się na to pogarszająca się atmosfera w Modlnicy po śmierci Józefa Konopki w 1880 r., gospodarza i przyjaciela, co skłoniło Kolberga do wyprowadzenia się
z tamtejszego dworu w 1884 r. i osiedlenia się w Krakowie. Zamieszkanie na stałe w mieście było korzystne dla pracy: siedemdziesięcioletni badacz nie musiał się trudzić dojazdami do drukarni, bibliotek, do Akademii, ale odtąd musiał liczyć się z kosztami utrzymania, a dochody miał jedynie ze sprzedaży części nakładu swoich wydawnictw i niewielkiego kapitaliku przywiezionego jeszcze z Warszawy¹⁵.

Na badania w teren Kolberg wyjeżdżał jeszcze do roku 1885. Ostatnim regionem, który dokładnie przebadał, było Sanockie, a planowaną podróż na Śląsk uniemożliwił mu zły stan zdrowia. Nie ustawał jednak w pracy: porządkował i publikował zebrane materiały etnograficzno-folklorystyczne, każdego roku wydawał dwa lub trzy tomy „Ludu” i „Obrazów Etnograficznych” – w sumie opublikował ich 33, przygotowywał pozostałe monografie, wypełniał swoje obowiązki członka Komisji Antropologicznej i redaktora jej wydawnictw. Pracę utrudniał mu pogarszający się wzrok.

W 1889 r., z inicjatywy przyjaciół Kolberga i krakowskiego środowiska intelektualnego, dla uczczenia zasług wielkiego etnografa odbyły się uroczyste obchody jubileuszu 50 – lecia pracy naukowej wybitnego badacza kultury ludowej. Uroczystość miała bogatą i starannie przygotowaną oprawę. Zgromadziła najwybitniejszych krakowskich naukowców, przedstawicieli literatury i sztuki, młodzież akademicką; były przemówienia, gratulacje, wyrazy uznania i życzenia, odbył się koncert, podczas którego wykonano utwory m.in. Fryderyka Chopina, Stanisława Moniuszki i dostojnego jubilata, wystąpił też chór wieśniaków i wieśniaczek.

Uroczystość jubileuszowa kosztowała schorowanego Kolberga sporo wysiłku, ale przyniosła mu jeszcze więcej radości, czemu dał wyraz w liście do przyjaciela: Dary, wieńce, adresy i telegramy, jakie przy tej sposobności otrzymałem, wzruszyły mnie do głębi, bo były wymownym dowodem uznanych mych dobrych chęci i zajęć¹⁶. W lipcu 1889 r. (miesiąc po jubileuszowych uroczystościach) Oskar Kolberg zamieszkał u swojego lekarza i przyjaciela, Izydora Kopernickiego, który otoczył go troskliwą opieką i był jego powiernikiem oraz świadkiem ostatniego okresu życia naukowca (pracującego mimo choroby nieprzerwanie nad kolejnym tomem „Mazowsza” oraz „Chełmskiem” i „Kaliskiem”). Kolberg do końca zadziwiał pamięcią
o wszystkich szczegółach swoich prac, o zobowiązaniach, przyjaciołach
i rodzinie.

O tym, jak wielkim był człowiekiem i uczonym, świadczą również słowa, które wypowiedział w obecności licznie odwiedzających go przyjaciół tuż przed śmiercią: … umieram, Bogu dzięki, z tą pociechą, że według sił moich zrobiłem za życia co mogłem, że nikt mię za próżniaka nie ma i mieć nie będzie, a to, co po sobie zostawiam, przyda się ludziom na długo¹⁷.

Zmarł 3 czerwca 1890 r. w Krakowie, w obecności m.in. mecenasa Stanisława Abłamowicza i Izydora Kopernickiego – dotąd lekarza i przyjaciela, a odtąd wykonawcy testamentu.

Pogrzeb Oskara Kolberga odbył się 5 czerwca 1890 r. z licznym udziałem krakowskich znakomitości, studentów, znajomych, przyjaciół. Niedługo po tym na grobie uczonego postawiono pomnik (ze środków uzyskanych z koncertów organizowanych przez Władysława Żeleńskiego), a na płycie wyryty został napis Oskarowi Kolbergowi, zasłużonemu Ojczyźnie – rodacy. Polskę całą przeszedł, lud poznał i ukochał. Zwyczaje jego i pieśni w księgi złożył ¹⁸.

 

 

Il.1. Oskar Kolberg (1814 – 1890)
– wybitny etnograf, folklorysta, kompozytor

 

I rozdział pracy magisterskiej Krzysztofa Porębskiego zatytułowanej
„Sztuka Muzyczna Regionu Opoczyńskiego w czasach Oskara Kolberga i współcześnie”.

 

4. Muzeum im. Oskara Kolberga w Przysusze

i inne przedsięwzięcia upamiętniające dokonania

Oskara Kolberga.

 

Muzeum im. Oskara Kolberga w Przysusze jest jedyną instytucją muzealną w Polsce poświęconą Oskarowi Kolbergowi, urodzonemu w tym mieście 22 lutego 1814 roku.

Muzeum otwarte zostało 1 czerwca 1990r. z okazji uroczystych obchodów jubileuszu setnej rocznicy śmierci Oskara Kolberga (zmarł 3 czerwca 1890r.
w Krakowie).

Początki muzeum sięgają 1974r., kiedy to z okazji obchodów 160. rocznicy urodzin Kolberga, z inicjatywy społeczników skupionych w Przysuskim Towarzystwie Kulturalnym im. Oskara Kolberga ( działającym od 1960r.), przedstawiona została wystawa biograficzna oraz zbiór eksponatów etnograficznych z okolic Przysuchy. Ta pierwsza wystawa poświęcona Oskarowi Kolbergowi, urządzona w zabytkowym dworze Dembińskich, prezentowała postać uczonego, podkreślała jego przynależność do grona najwybitniejszych przedstawicieli życia umysłowego w Polsce w XIX w., ukazywała go jako twórcę podstaw etnografii i folklorystyki polskiej.

 

 

Fot. 7. Muzeum im. Oskara Kolberga w Przysusze.

Siedzibą Muzeum jest zabytkowy dwór, wzniesiony w drugiej połowie XIX w. przez Juliusza Dembińskiego herbu Nieczuja, ówczesnego właściciela Przysuchy ( dwór ten był w posiadaniu rodziny Dembińskich do 1945r.).

W 1979r., społeczne muzeum (prowadzone dotąd przez Przysuskie Towarzystwo Kulturalne im. Oskara Kolberga) przekształcone zostało formalnie w Oddział Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych w Szydłowcu, gdzie przekazane zostały wszelkie zgromadzone dotychczas materiały kolbergowskie
i inne. W 1983r.wystawę oraz magazyny muzealiów przeniesiono do zabytkowego XVIII – wiecznego lamusa dworskiego i rozpoczęto remont dworu Dembińskich, w którym najstarsza, parterowa część miała być przeznaczona na cele muzealne. Remont ukończono w 1990r. W 1992r.wyłączono Muzeum im. Oskara Kolberga w Przysusze ze struktury organizacyjnej Muzeum szydłowieckiego i przyłączono jako Oddział do Muzeum Wsi Radomskiej
w Radomiu ¹⁹.

W Muzeum istnieje stała wystawa biograficzna zatytułowana
, , Oskar Kolberg (1814-1890). Etnograf, folklorysta, kompozytor”, która jest uzupełniana w miarę pozyskiwania nowych muzealiów lub w związku z aktualnym stanem badań nad spuścizną Oskara Kolberga. Wystawa ta przedstawia życie i życiowe dzieło Oskara Kolberga w następujących ramach:

• rodzina i dzieciństwo;
• związki z Przysuchą;
• lata nauki i młodość w środowisku warszawskim;
• praca kompozytora i krytyka muzycznego;
• twórczość naukowa – badawcza w dziedzinie etnografii i folklorystyki;
• działalność edytorska;
• realizacja programu , , Lud”;
• okres spędzony w Modlnicy, ostatnie lata życia w Krakowie ²⁰.

W Muzeum eksponowane są reprodukcje materiałów biograficznych, szkice terenowe, rysunki, rękopisy, pierwodruki , , Ludu”, kompozycje muzyczne Oskara Kolberga, jego wszystkie zachowane wizerunki (m.in. portret – miniatura malowany w Modlnicy w 1875r. przez Tadeusza Rybkowskiego – depozyt polskiego Towarzystwa Ludoznawczego), fotografie, ikonografia, grafika, mapy, obrazy oraz oryginalne dokumenty z archiwum rodzinnego Kolbergów ²¹.

 

Fot. 8. Portret Oskara Kolberga wykonany przez Tadeusza Rybkowskiego (1848 – 1926) w Modlnicy, 1875r.

 

Uzupełnieniem wystawy biograficznej są stylowo aranżowane wnętrza salonu i gabinetu z wyposażeniem typowym dla XIX – wiecznych zamożnych dworów, a wystawa poświęcona dziejom Przysuchy z okresu obejmującego czas pobytu w Przysusze rodziny Kolbergów i prezentująca postać ówczesnej właścicielki dóbr przysuskich Urszuli z Morsztynów Dembińskiej
– są dopełnieniem obrazu XIX – wiecznej Rzeczypospolitej.

W Muzeum organizowane są również wystawy zmienne, ale współbrzmiące z treścią ekspozycji stałych, np. , , Malarstwo Antoniego Kolberga (1815-1882)”, , , Archiwum Rodzinne Kolbergów”, , , Oskar Kolberg w plastyce”, , , Metrologia Juliusza Kolberga. Dawne miernictwo”.

Muzeum im. Oskara Kolberga w Przysusze gromadzi i chroni, opracowuje naukowo i eksponuje muzealia prezentujące życie i dzieło Oskara Kolberga,
a poprzez działalność wystawienniczą i oświatową – upowszechnia wiedzę
o jego życiu i twórczości naukowej stwarzającej podstawy źródłowe i metodologiczne współczesnej etnografii, folklorystyki i etnologii. Ekspozycje, projekty edukacyjne, lekcje i warsztaty, opracowania i publikacje przedstawiają opracowany i konsekwentnie realizowany przez Oskara Kolberga program badań kultury ludowej ziem dawnej Rzeczypospolitej oraz zgromadzony przez niego zespół źródeł i opracowań w postaci tomów , , Ludu” i , , Obrazów Etnograficznych” wraz z fragmentami archiwum rękopiśmiennego.

Przykładów uznania dla naukowego dorobku życia Oskara Kolberga można wskazać wiele.

• W 1901r. w , , Albumie biograficznym zasłużonych Polaków i Polek wieku XIX” zamieszczony został życiorys Oskara Kolberga (z przypomnieniem, że z dorobku Kolberga wydano dotychczas więcej niż połowę i że reszta czeka na opublikowanie).
• W 1902r. na wystawie teatralnej w Warszawie przypomniano twórcę , , Króla pasterzy” jako kompozytora, a jego podobiznę umieszczono w dziale , , Kompozytorowie polscy”.
• W 1905r. ogłoszono sprzedaż dzieł autora , , Ludu” z następującą zachętą:, , Dzieła Kolberga pozostaną dla nas na zawsze nieocenioną skarbnicą wiedzy o ludach zamieszkujących ziemie polskie, pozostaną ozdobą literatury naszej etnograficznej, a każdy naród może nam ich pozazdrościć” ²².
• W 1914r. z okazji setnej rocznicy urodzin Oskara Kolberga, Akademia Umiejętności w Krakowie zorganizowała uroczyste posiedzenie Komisji Antropologicznej; w Warszawie odbył się uroczysty wieczór z interesującym odczytem o Oskarze Kolbergu i koncertem pieśni z jego zbiorów; w prasie ukazało się wiele okolicznościowych artykułów. Nie udało się jednak, mimo podjętych zobowiązań, wydać ani monografii Kolberga, ani jego dziel muzycznych, ani materiałów etnograficznych.
• W 1945r. – wkrótce po zakończeniu II wojny światowej, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze podjęło decyzję o wydaniu całości dorobku Oskara Kolberga. Zamierzenie to jednak przez kilkanaście następnych lat nie było realizowane, choć w społeczeństwie nie kwestionowano ani potrzeby, ani celowości wydania dzieł Kolberga.
• W 1954r.- w 140 rocznicę urodzin Oskara Kolberga – poza artykułami prasowymi, ważną rolę w popularyzowaniu idei publikacji jego spuścizny odegrała Sesja Kolbergowska w Jeleniej Górze, podczas której obowiązkiem przystąpienia do wydawania dzieł Kolberga obarczono władze Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego.

Sprzyjającą temu przedsięwzięciu okolicznością było przygotowywanie się

w Polsce do obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego.

• 13 lipca 1960r. Rada Państwa podjęła uchwałę, której tekst brzmiał: , , Rada Państwa, biorąc pod uwagę, iż wydanie dzieł Oskara Kolberga ma szczególnie ważne znaczenie dla nauki i narodu polskiego postanowiła zaakceptować wydanie całości dzieł Oskara Kolberga w ramach programu obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego” ²³.

• W 1960r. rozpoczęło w Przysusze swoją działalność Przysuskie Towarzystwo Kulturalne im. Oskara Kolberga, które – w 70. rocznicę śmierci Kolberga – zapoczątkowało trwającą do dziś tradycję obchodzenia w czerwcu Dni Kolbergowskich. Z tej okazji odbyła się sesja naukowa Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego zorganizowana przez Oddział PTL
  w Kielcach, odsłonięta została tablica pamiątkowa na frontonie domu,
  w którym urodził się Oskar oraz zainaugurowany został festiwal pieśni, tańca i muzyki ludowej oparty na tekstach Kolberga. Od 1977r.
  Dni Kolbergowskie połączone są z Wojewódzkimi Przeglądami Folkloru
  i Sztuki Ludowej.

Do tradycji Dni Kolbergowskich należą też sesje naukowe, popularnonaukowe i seminaria folklorystyczne, podczas których poruszane są tematy związane z życiem i twórczością Kolberga, a także problematyką miejscowej kultury ludowej. W Dniach Kolbergowskich w 1978r. uczestniczyła delegacja Oddziału PAN w Krakowie, która przekazała Muzeum w Przysusze kopię rzeźby popiersia Oskara Kolberga.

Fot. 9. Oskar Kolberg, popiersie z nagrobka na cmentarzu Rakowickim w Krakowie. Oryg. :

Tadeusz Błotnicki (1858 – 1928), brąz, 1893r.,  kopia: Józef Sobczyński, odlew gipsowy, patynowany, 1989r.

 

• W 1974r., z inicjatywy redaktorów płockiego miesięcznika społeczno –kulturalnego „Barwy” ustanowiona została Nagroda imienia Oskara Kolberga „Za zasługi dla kultury ludowej”. W latach 1986 – 2001 jej organizację prowadziło Mazowieckie Towarzystwo Kultury w Warszawie. Od 2002r., decyzją Ministerstwa Kultury, głównym organizatorem Przeglądu Dorobku Twórców Ludowych i Popularyzatorów Kultury Ludowej im. Oskara Kolberga, w którego wyniku przyznawane są doroczne Nagrody Kolbergowskie, jest Muzeum im. Oskara Kolberga w Przysusze,
  a współorganizatorami są: Mazowieckie Towarzystwo Kultury, fundacja „Cepelia” Polska Sztuka i Rękodzieło oraz Stowarzyszenie Twórców Ludowych.

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego sprawuje Patronat i jest
głównym fundatorem przyznawanych wyróżnień. Laureaci otrzymują medal,
dyplom i gratyfikację pieniężną.

Fot. 10 Medal im. Oskara Kolberga Za zasługi dla kultury ludowej

(autorstwa Anny Jarnuszkiewicz)

 

 

Nagrody regulaminowe przyznawane są w następujących kategoriach:

– Twórczość w dziedzinach plastyki, zdobnictwa, rękodzieła i rzemiosła ludowego, folkloru muzyczno – tanecznego;

– Pisarstwo ludowe;

– Kapele ludowe;

– Zespoły folklorystyczne;

– Działalność naukowo-badawcza, popularyzatorska, animatorska;

oraz nagrody honorowe

– Dla instytucji i organizacji społecznych zasłużonych w opiece i upowszechnianiu kultury ludowej.

• W 1997r. ukazał się Album „Oskary Kolberga” będący katalogiem wszystkich laureatów od początku istnienia nagrody do 1996r. Obejmuje on laureatów 334 nagród, a w następnym dziesięcioleciu dołączyło do tej grupy 209 nagrodzonych. Jest wśród nich np. p. Zofia Pacan – wybitnie utalentowana hafciarka, wycinankarka, pisankarka z Bielowic pod Opocznem, Kapela Rodzinna Kołazińskich ze Zdunkowa w powiecie przysuskim, Kapela Jacka Bursy (urodzonego w Drzewicy) z Guzowa w powiecie szydłowieckim,
  w składzie której grał utalentowany skrzypek Jan Gaca z Przystałowic Małych w powiecie przysuskim.

Nagroda Kolberga honoruje dorobek artystyczny i wyraża najwyższe uznanie dla twórców ludowych, naukowców, badaczy i popularyzatorów oraz osób instytucji i organizacji wspierających rodzinną kulturę. Wskazuje i promuje najlepsze osiągnięcia we współczesnej twórczości, określa wzorce, przyczynia się do ugruntowania wysokiej pozycji sztuki ludowej w narodowej kulturze.

• Największym i najważniejszym przedsięwzięciem upamiętniającym dokonania Oskara Kolberga, jest edycja „Dzieł wszystkich” rozpoczęta przez Polskie Towarzystwo Ludoznawcze a kontynuowana przez Instytut im. Oskara Kolberga w Poznaniu. Należy podkreślić, że publikowanie w postaci zwartej całego dorobku twórczego jednego autora jest przywilejem przysługującym najwybitniejszym twórcom, których znaczenie dla kultury lub nauki jest tak doniosłe, że nawet słabsze ich utwory zasługują na wydanie dla pełniejszego poglądu na całokształt twórczych dokonań. W Polsce w takich pełnych wydaniach ukazały się np. dzieła A. Mickiewicza, J. Słowackiego, F. Chopina, S. Moniuszki, W. Reymonta – wielkich twórców narodowej literatury i muzyki. Oskar Kolberg – poprzez fakt wydania jego całego zachowanego dorobku – włączony został do grona najwybitniejszych twórców narodowej kultury, wprawdzie nie jako autor własnej twórczości literackiej czy muzycznej, lecz jako uczony, który utrwalił na piśmie i ocalił od zapomnienia zbiorową twórczość ludową posługującą się w naturalnych warunkach wyłącznie przekazem ustnym ²⁴.

„Dzieła wszystkie” Kolberga liczyć będą około dziewięćdziesiąt tomów i stanowić będą po zakończeniu edycji pomnik narodowej kultury o nieprzemijającym znaczeniu.

 

IV rozdział pracy licencjackiej Krzysztofa Porębskiego zatytułowanej
„Region Opoczyński w zbiorach Oskara Kolberga”.